Eise Eisinga Planetarium. Buitenschools leren door bezoek aan eeuwenoud planetarium

Hanneke Blom

Buitenschools leren is één van de speerpunten van VO-Surhuisterveen. Als docent natuurkunde vind ik samenwerking belangrijk. Leerlingen leren veel van samenwerken en zelf werk ik ook graag samen met collega’s. Tijdens een pauze raakte ik in gesprek met mijn collega geschiedenis over de lessen. Eise Eisinga werd behandeld in haar lesstof. Ook in de natuurkunde is hij een beroemd man. Wat konden we daarmee doen? Toeval bestaat niet, maar juist in die week kwam er een mailing binnen van Erfgoed Onderwijs in Friesland. Een vakoverstijgend bezoek aan twee musea in Franeker, mooier kon niet.

Vorige Volgende

Eise Eisinga een echt Friese naam, maar toch voor veel van onze Friese leerlingen een onbekend fenomeen. Samen met mijn collega geschiedenis brengen we daar de dag voor de voorjaarsvakantie verandering in. Een andere manier van lesgeven, niet in het klaslokaal, maar de bus in en op locatie iets leren over de geschiedenis van Friesland en de astronomie. De dag begint met een kick-off door mij en mijn collega. In de voorafgaande lessen zijn door mij het heelal en zonnestelsel besproken. Mijn collega besteedde aandacht aan Franeker als universiteitsstad en aan Anna Maria van Schurman, de eerste vrouw van Nederland die in Utrecht studeerde, maar een aantal jaren van haar jeugd in Franeker doorbracht. De tweedeklasleerlingen waren op de hoogte van het uitje en hadden er zin in. Eerst moesten nog wel even de groepjes ingedeeld worden en de onderwerpen verdeeld, maar daarna konden we gaan. Het was tijd om de jassen aan te doen en in de bus te stappen.
Een rit van een half uur door het Friese landschap. Bij aankomst in Franeker liepen we een korte stadswandeling, naar museum Martena. Dit museum richt zich voornamelijk op de geschiedenis van Franeker. Het educatieve programma van het museum besteedt vooral aandacht aan de geschiedenis van Franeker als universiteitsstad. Franeker was, na Leiden, de tweede universiteitsstad van Nederland. Saillant detail: ten tijde van sluiting waren er in Groningen niet veel meer studenten dan in Franeker. De stad Groningen was echter groter dan Franeker en daarom bleef die universiteit behouden. Na het beantwoorden van de vragen in dit museum was het tijd voor de oversteek door het oude centrum naar het Planetarium.

Educatie

Eise Eisinga heeft tijdens zijn leven al veel bezoekers in huis gehad. Mensen kwamen, toen al, uit alle windstreken om zijn Planetarium te bewonderen. In 1825 kocht Koning Willem I het voor de Nederlandse staat en in 1859 werd het Planetarium cadeau gedaan aan de stad Franeker. Door deze gift kunnen, tot op de dag van vandaag, mensen vanuit de hele wereld het Planetarium bewonderen. 
Ons bezoek is daar een voorbeeld van. Na binnenkomst gingen we naar de authentieke woonkamer. Alles is nog net als tweehonderd jaar geleden. De bedstee staat er uitnodigend bij om een dutje te gaan doen. In de woonkamer vertelde een medewerker enthousiast over de bouw van het planetarium en het leven van Eise Eisinga. Het schijnt zo te zijn dat veel mensen die op bezoek komen onder hun eigen geboortedatum gaan staan. Dit was bij onze groep ook het geval. De verschillende planeten zijn op schaal met elkaar verbonden en draaien net zo snel als in werkelijkheid.
Alles werkt nog precies zoals Eise Eisinga het ooit ontworpen heeft. Medewerkers van het museum stellen de gewichten bij en één keer in de zoveel tijd wordt de plank met jaartallen afgeschuurd en bijgeschilderd. Dit alles volgens de nauwkeurige beschrijving die Eise Eisinga heeft nagelaten. Na het verhaal over Eise Eisinga, zijn leven en zijn werk, mochten de leerlingen zelf rondkijken. De helft van de groep ging terug naar museum Martena en de rest bleef in het Planetarium. De leerlingen kregen de gelegenheid om zelf op onderzoek
uit te gaan aan de hand van vragen over hun eigen onderwerp. De onderwerpen waarmee ze aan de slag gingen, waren: verlichting, eerste vrouwelijke student, studentenleven,  lesmateriaal en instrumenten, het roerige leven van Eise Eisinga, het zonnestelsel in het klein, sterren en sterrenbeelden, professoren en boerenprofessoren. Na afloop van het bezoek bereidden de leerlingen in hun eigen groepje op school een presentatie voor over hun eigen onderwerp. Bij zo’n presentatie komt het aan op goede samenwerking tussen de leerlingen en een coachende begeleiding daarin van de docent. De samenwerking verliep niet bij alle groepen even soepel, maar uiteindelijk maakten ze een aantal mooie presentaties.
Twee leerlingen raakten deze ochtend zelfs zo geïnspireerd, dat ze hun eigen zonnestelsel in het klein hebben gemaakt. Dit zonnestelsel kreeg een ereplaats in het lokaal.

Voorbereiding en begeleiding

Vooraf zijn we goed begeleid door het Planetarium; het onderwijsprogramma zit goed in elkaar en kan één op één overgenomen worden. De hartelijkheid waarmee we werden ontvangen, was prettig. Van school kregen we de gelegenheid om een hele dag lesvrij te zijn en ons met dit project bezig te houden. Hierdoor konden we nog het een en ander voorbereiden vóór we de bus ingingen en was er na terugkomst ook nog tijd om de presentaties voor te bereiden. Dit zorgt ervoor dat het voor leerlingen ook beter blijft hangen. Het buitenschools leren en kennismaken met een stukje Fries erfgoed is deze dag goed gelukt. Het is ons zo goed bevallen dat we dit vast in het lesprogramma van de tweede klassen willen hebben. De overlap tussen de vakken is groot en daarom is dit onderwerp geschikt voor vakoverstijgend lesgeven.

EISE EISINGA

Eise Eisinga was een zeer begaafd man. Zijn eerste publicatie, een wiskundeboek van ruim 600 pagina’s, verscheen al op zijn vijftiende. Toch verdiende hij zijn geld met wolkammen. Zijn liefde voor wiskunde en astronomie bleef en hij besteedde daar in zijn schaarse vrije tijd veel aandacht aan. Zijn bekendste werk zijn niet zijn boeken, maar het  indrukwekkende planetarium dat hij zelf op het plafond in zijn woonkamer heeft gemaakt. Alles klopt; een enkele planeet moet eens in de zoveel tijd één spijkertje verzet worden en  het schrikkeljaar moet handmatig bijgesteld worden. Maar als je zelf onder dit planetarium staat is het bijna ongelofelijk dat iemand dit met blote handen gemaakt heeft. Zeven jaar lang heeft hij er over gedaan om dit levenswerk te voltooien. En dit alles naast zijn reguliere werkzaamheden als wolkammer. Bijzonder dat het na ruim 200 jaar nog steeds werkt en is opengesteld voor publiek.

HET PLANETARIUM, EEN KRACHTIG EDUCATIEF INSTRUMENT

Onderwijs is voor het Planetarium heel belangrijk. Eise Eisinga heeft zijn planetarium ooit gebouwd om de mensen inzicht in de werkelijkheid te geven en deze rol vervult het planetarium tot op de dag van vandaag. De manier waarop hij het zonnestelsel vorm heeft gegeven, maakt de materie heel inzichtelijk: het planetarium is een krachtig educatief instrument. 
Het Planetarium is opgenomen in de canon van de Nederlandse Geschiedenis. Hierdoor wordt er veel aandacht besteed aan het planetarium in de diverse schoolmethodes.
Het museum sluit hier met de verschillende lespakketten op aan. Het Planetarium is officieel kandidaat voor de Werelderfgoedlijst van de Unesco.

HANNEKE BLOM is al bijna tien jaar docent natuurkunde op VO-Surhuisterveen in Surhuisterveen. Deze kleinschalige school biedt onderwijs voor vmbo-basis tot en met vmbo-TL en havo tot en met klas 2. Daarnaast werkt zij als decaan TL https://www.linkedin.com/in/hannekeblom-05889349/

BRONNEN

www.erf-goedonderwijs.frl
www.planetarium-friesland.nl
https://www.museummartena.nl/educatie/voortgezetonderwijs
https://nl.wikipedia.org/wiki/Eise_Eisinga

298-299_LR_NVOX18_TDS_NR-6.pdf
NVOX

NVOX 2018 • nummer 6 • bladzijde 298-299